Renata Salecl: Ο καπιταλισμός είναι η νεύρωση της ανθρωπότητας

Επιμέλεια: Αναστασία Τέντε

Όλοι δεν πιστεύουμε ότι η ελευθερία είναι ένα αγαθό; Όχι πάντα όμως, όπως υποστηρίζει η Renata Salecl, φιλόσοφος από τη Σλοβενία. Η ελευθερία να  διαλέγει κανείς  από έναν απεριόριστο αριθμό  επιλογών σταδιοδρομίας ή ακόμα και μάρκα καφέ γίνεται τελικά ένα βάρος. Η σύγχρονη καπιταλιστική μας κοινωνία κυβερνάται από μία  «τυραννία της επιλογής». 

Spiegel: Κυρία Salecl στην αλυσίδα εστιατορίων Subway πρέπει να πάρουμε κάμποσες αποφάσεις πριν καταλήξουμε στο γεύμα που θα απολαύσουμε. Αυτό εννοείτε όταν κάνετε λόγο στις διαλέξεις σας  για την «τυραννία της επιλογής»;

Salecl: Προσπαθώ να αποφεύγω μέρη όπως το Subway αλλά αν καταλήξω εκεί πάντα παραγγέλνω το ίδιο γεύμα. Όταν αναφέρομαι στην «τυραννία της επιλογής» εννοώ την ιδεολογία που έχει τις ρίζες της στην εποχή  του μεταβιομηχανικού καπιταλισμού. Ξεκίνησε με το αμερικάνικο όνειρο- την ιδέα δηλαδή ενός αυτοδημιούργητου ανθρώπου που προσπαθεί να βρει το δρόμο του από τα κουρέλια στα πλούτη. Καθώς περνούσαν τα χρόνια αυτό το πρότυπο καριέρας  αναπτύχθηκε σε μία παγκόσμια φιλοσοφία ζωής. Σήμερα πιστεύουμε ότι πρέπει να έχουμε την ικανότητα να επιλέγουμε τα πάντα: τον τρόπο που  ζούμε, τον τρόπο που βλέπουμε, ακόμα και όταν πρόκειται για τον καφέ που αγοράζουμε συνεχώς χρειάζεται να ζυγίζουμε τις αποφάσεις μας. Αυτό είναι εξαιρετικά ανθυγιεινό.

Spiegel: Τι γίνεται όμως αν κάνουμε τη σωστή επιλογή;

Salecl: Σε αυτήν την περίπτωση νιώθουμε συνεχώς ότι υπάρχει κάτι ακόμα καλύτερο κρυμμένο στην επόμενη γωνία. Έτσι ποτέ δεν είμαστε πραγματικά γεμάτοι και διστάζουμε να συμφιλιωθούμε με το οτιδήποτε.

Spiegel: «Μην αφήνεις τον κοινό άνθρωπο να αποφασίσει. Δεν είναι αρκετά έξυπνος». Αυτή η άποψη είχε χρησιμοποιηθεί από τους αριστοκράτες για αιώνες. Πιστεύετε ότι έχουν δίκιο;

Salecl: Όχι, δεν επικρίνω την πολιτική ή την εκλογική ελευθερία αλλά την καπιταλιστική διαστροφή της έννοιας: την ψευδαίσθηση ότι έχω τη δύναμη να επιβάλλομαι στη ζωή μου.

Spiegel: Μα όμως έχω αυτή την εξουσία. Μπορώ να αποφασίσω για τον εαυτό μου, τι είναι αυτό που θέλω, ακόμα και αν αυτή η σκέψη με αγχώνει.

Salecl: Σίγουρα όχι. Ένας φίλος που είναι ψυχολόγος μου είπε κάποτε για μία ασθενή:  μία γυναίκα που ήταν πολύ μορφωμένη, είχε μια καλή δουλειά, ένα σπίτι και έναν υπέροχο σύζυγο. «Έκανα τα πάντα σωστά στη ζωή μου» έλεγε η γυναίκα, «αλλά ακόμα δεν είμαι ευτυχισμένη». Ποτέ δεν έκανε αυτό που εκείνη ήθελε αλλά αυτό που πίστευε πως η κοινωνία περίμενε από αυτήν.

Spiegel: Πρέπει λοιπόν να κυνηγάμε την προσωπική μας ευτυχία;

Salecl: Ακόμα και αυτό είναι μια ψευδαίσθηση. Η ευτυχία έχει γίνει ένα εμπόδιο και εμείς μετράμε τους εαυτούς μας σύμφωνα με αυτό. Ο κόσμος έχει γεμίσει γυναικεία περιοδικά που προσπαθούν να μας υποδείξουν αυτό που θα μας κάνει ευτυχισμένους. Έχει γεμίσει  από ενημερώσεις status στο Facebook που μας δείχνουν τις ζωές των άλλων ανθρώπων. Υπάρχουν ακόμα και  δείκτες αξιολόγησης για το πόσο ευτυχισμένα είναι ορισμένα έθνη. Το να είναι κανείς ευτυχισμένος έχει γίνει μία κοινωνική επιταγή. Αν δεν είσαι ευτυχισμένος, έχεις αποτύχει.

Spiegel: Αν δεν κάνω καμία επιλογή επειδή δεν έχω την αντοχή για τίποτα αυτό θα με κάνει πιο ευτυχισμένο;

Salecl: Παραδόξως όχι. Ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του καπιταλισμού είναι ότι ακόμα και ο προλετάριος σκλάβος νιώθει σαν αφεντικό. Ο ίδιος πιστεύει ότι έχει τη δύναμη να αλλάξει τη ζωή του. Είμαστε εξαρτημένοι από την ιδεολογία του αυτοδημιούργητου ανθρώπου: δουλεύουμε περισσότερο, καταναλώνουμε περισσότερο και τελικά καταναλώνουμε τους εαυτούς μας. Οι συνέπειες είναι η επαγγελματική εξουθένωση, η βουλιμία και άλλες αρρώστιες που σχετίζονται με τον σύγχρονο  τρόπο ζωής.

Spiegel: Γιατί φερόμαστε στους εαυτούς μας τόσο άσχημα;

Salecl: Ο Σίγκμουντ Φρόυντ ανακάλυψε ότι ο πόνος μας δίνει ευχαρίστηση με έναν παράξενο μαζοχιστικό τρόπο. Η τυραννία της επιλογής εκμεταλλεύεται αυτήν την αδυναμία. Η καταναλωτική κουλτούρα μας εξουθενώνει. Υποφέρουμε. Καταστρέφουμε τους εαυτούς μας και δεν μπορούμε να σταματήσουμε.

Spiegel: Παρόλα αυτά δεν είμαστε πράγματι εμείς τα θύματα. Άλλωστε έχουμε δημιουργήσει μόνοι μας αυτό το σύστημα και όσο συνεχίζουμε να καταναλώνουμε, αυτό θα συνεχίσει να υφίσταται. Σε μεγάλο βαθμό, ο καπιταλισμός αντικατοπτρίζει την ανθρώπινη φύση.

Salecl: Αυτό είναι αλήθεια. Ο Φρόυντ έχει πει επίσης ότι εμείς επιλέγουμε τις νευρώσεις μας. Ο καπιταλισμός είναι η νεύρωση της ανθρωπότητας.

Spiegel: Θα μπορέσουμε άραγε να είμαστε ποτέ πραγματικά ελεύθεροι;

Salecl: Όχι. Αλλά μπορούμε να έχουμε μία πιο χαλαρή ζωή. Μπορούμε να δεχτούμε ότι οι επιλογές μας δεν είναι καθοριστικές, αλλά ότι πάντα μπορούν να μεταβληθούν από την κοινωνία. Ότι χάνουμε κάτι κάθε φορά που επιλέγουμε κάτι άλλο και ότι δεν μπορούμε πράγματι να ελέγξουμε τις συνέπειες των αποφάσεών μας.

Συνέντευξη στον Stefan Schultz
Πηγή: Spiegel